نگاهی به هنر دوران سلجوقی
در عصر سلجوقیان هنر معماری به شکوفایی و کمال رسید و هنرمندان و معماران آثار فراوانی بوجود آوردند. در این دوره از تلفیق حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار (چهار طاقی)، مسجد بزرگ ایرانی بوجود آمد…
در عصر سلجوقیان هنر معماری به شکوفایی و کمال رسید و هنرمندان و معماران آثار فراوانی بوجود آوردند. در این دوره از تلفیق حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار (چهار طاقی)، مسجد بزرگ ایرانی بوجود آمد.
به گونه ای که حیاط مرکزی و چهار ایوان اطراف آن اساس معماری مذهبی در ایران گردید. نماسازی دیوار بناها با آجر بود و از امکانات هنری آن استفاده می شد و نقوش متنوعی از آجر به وجود می آورند. هنر آجرتراشی و تزئین بناها با آجرهای تراشیده شده از قرن پنجم هجری در ایران معمول و تااواخرقرن ششم ادامه یافت و کامل تر گردید.
سلجوقیان در بکارگیری گنبد دو پوسته سعی زیادی داشتند و نوع جدیدی از پایه را برای آن در نظر گرفتند. علت بوجود آمدن گنبد دو پوسته، فضای داخلی و قالب خارجی بود. گنبد داخلی نیمکره ای بود ولی گنبد بیرونی به شکل بیضی نسبتاً نوک تیزی اجرا می شد. نمونهٔ چشمگیر در این مورد گنبد مسجد جامع اصفهان است.
بنای مدرسه از جمله بناهای مذهبی این دوران بود. مدرسه در سرتاسر امپراتوری سلجوقی گستریش پیدا کرد و دارای ویژگی هایی گشت از جمله صحن چهار ایوانی که ریشه ایرانی داشت. از معروف ترین مدارس، مدرسه نظامیه بغداد بود و نیز در اصفهان، نیشابور، بلخ، بصره و. … از دیگر بناهای مذهبی بناهای آرامگاهی بودند که در این دوران ساخته شدند.
معماری غیرمذهبی نیز همدوش معماری مذهبی بکار می رفت. معماری غیرمذهبی رایج در دورهٔ سلجوقیان کاروانسراست که دارای صحن بزرگ و چهار ایوان است.
دورهٔ سلجوقی دورهٔ توازن و تعادل معماری ایرانی بود که از تجارب پیشین بهره می گرفت و الگوهای تازه ای برای آینده ایجاد می کرد.
در اواخر عهد سلجوقی ترئینات گچبری و رنگ اهمیت زیادی یافت. کاشی لعابدار فیروزه ای در تزئین معماری بکار گرفته شد.
از ویژگی های این دوران در معماری استفاده از آجر بود. آجرهای عالی با جایگیری ظریف و شکل گیری هندسی نقوش برطبق سبکی دقیق، ویژگی های تزئینی بنا را جلوه گر می ساخت. این امر با توانایی و قدرت تکنیکی اعجاب آ وری اجرا می شد.
از مساجد ایران در این دوران می توان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع قزوین و از مدارس، مدرسهٔ خارجرد را نام برد. از بناهای غیرمذهبی که بیشتر کاروانسرا هستند می توان رباط شرف، رباط انوشیروان، رباط ملک (سمرقند بخارا) و از برج ها و مقابر این دوره که به شکل تپه ساخته شده اند، و دو طبقه بوده آند، مقابر دایره شکل سه گنبد در ارومیه و برج مدور مراغه و از مقابر نقشه ترک دار، مقبرهٔ پیر، گنبد سرخ و گنبد علویان و از مقابر چند ضلعی، گنبد علی در ابرقو، گنبد کبود در مراغه و از برج ها، برج دماوند، برج غربی و شرقی خرقان و برج مهماندوست را نام برد.
انواع متنوعی از سفالینه ها کمی پس از روی کار آمدن سلجوقیان در ایران ظاهر شد. مراکز عمدهٔ آن در ایران شهر ری و کاشان بود. ویژگی این سفالینه ها استفاده از خمیر سفید بود، که عملاً کاربرد لعاب را منتفی می کرد. در این دوره بود که سفالینه ها چند رنگ چینی تولید شدند.
برخی ظروف که در حدود قرن ششم هجری تولید شد، مشبک کاری ترئین یافته بود و شبکه ها با لعاب شفاف پرشده بودند. در اواسط همان قرن لعاب کاری رنگی بوجود آمد که معمولاً به رنگ فیروزه ای یا آبی تیره بود.
سفالینه های زرین فام نیز در خلال قرن ششم بوجود آمدند. نمونه های نخستین آن، ریشه در مصر و بین النهرین داشت و در ایران از پیشرفت و تحول کافی برخوردار شد.
نقش پردازی سفالینه ها در شهر روی و کاشان باهم متفاوت بود. در ری زمینه زرین فام بود و پیکره ها با تزئین گیاهان مارپیچ احاطه می شدند و سرانجام پیکره ها به نقش های کوچک تنیده در نقش های گیاهی تبدیل شدند. در کاشان پیکره های انسانی اغلب در برابر یک منظره قرار می گرفتند. گاه پیکره و بعدها دو پیکره نشسته بکار می رفت که در حال صحبت باهم بودند. در بین النهرین ظروفی تولید می شد که تزئین برجسته داشتو با اسلیمی های سلجوقی مزین شده بود. این ظروف خشن تر از ظروف ایرانی بود.
در اواخر قرن ششم سفالینه های زیبای مینایی تولید شد. این ظروف در شهرهای کاشان، ری و احتمالاً ساوه تولید می شدند که دارای تزئیناتی شبیه ظروف زرین فام کاشان بودند. گاه هم وقایع شاهنامه و صحنه های نبرد در ترکیب بندی های کوچک ارائه می شد.
در سال های آخرین قرن ششم، پیشرفت تکنیکی قابل توجه بود و اولین نمونه های سفالینهٔ لاجوردی تولیدشد.
در دورهٔ سلجوقی، هنر و فن فلزکاری نیز به شکوفایی و توسعه ویژه ای دست یافت. از فلزات بکار رفته در قرن های پنج و شش مفرغ بود که آن را قالب ریزی و کنده کاری می کردند و گاه با نقره و مس خاتم کاری و یا مشبک کاری می کرده اند و حتی گاه میناکاری هم انجام می شده است. در تعداد بی شماری از اشیاء آن دوران از قالب ها و الگوهای سنتی باستانی بهره گرفته می شد. مانند بخوردان های خاتم کاری یا مشبک کاری شده که بیشتر به شکل حیوانات ساخته می شدند.
از نمونه های برجسته فلزکاری در عهد سجلوقی می توان از بخوردارن مفرغی به شکل شیر نام برد که مشبک کاری شده است. و نیز بشقاب مفرغی که درو آن کتیبهٔ خط کوفی مزین شده است و پیکرهٔ جانورسانی روی آن کار شده است.
آثاری نیز از هنرمندان خراسان به امضاء رسیده که اطلاعاتی در این زمینه ارائه می دهند. سبک فلزکاری سلجوقی بیشتر صریح، شاداب و با توجه به جزئیات می باشد
دورهٔ سلجوقی در هنر ایران شامل سال هایی است که این سلسله در ایران و آناتولی صاحب قدرت شدند و نیز شامل ادوای است از نابسامانی و انحطاط تاریخ سلجوقیان در ایران که به این ترتیب دو سده به طول انجامید.
نوآوری های معماران ایرانی در این دوره از هند تا آسیای صغیر نتایج و پی آمدهای وسیعی در بر داشت؛ و هنرمندان در گسترهٔ وسیعی از هنرها، شامل نساجی و سفالگری، عاجکاری، فلزکاری با ویژگی های منطقه ای آثار ماندگاری را خلق کردند.
سلجوقیان قبیله ای از نژاد ترکان اُغوز بودند و نام خود را از سلجوق یکی از روسای خود گرفتند. آنها پس از گرایش به اسلام از اُغوزها جدا شدند و به خدمت سامانیان در آمدند و در حومهٔ سمرقند سکنیٰ گزیدند. سپس سلطان محمود غزنوی به سلجوقیان اجازهٔ سکونت در منطقهٔ خراسان را در این اسکان نخستین هستهٔ مرکزی سلطنت آنان را که در عرض نیم قرن امپراتوری منسجم ولی مستعجلی بود، تشکیل داد. این امپراتوری به تدریج گسترش یافت و شامل همهٔ آسیای صغیر نیز شد و تحولات نژادی و زبانی وسیعی در مناطق مختلف به وجود آورد. از این زمان به بعد ترکان سرتاسر آناتولی را گرفته و زبان و نژاد خود را تحمیل نمودند.
در منطقهٔ آذربایجان نیز تحولاتی از این دست صورت گرفت؛ اما مرکز ایران با جذب ترکان و ایرانی کردن آنها روش متفاوتی را در پیش گرفت.
سلجوقیان در سال ۴۳۱ صاحب کل خراسان شدند و به طرف مرکز ایران روی آوردند و شهر ری و اصفهان را تصرف کردند. طغرل رهبر آنها در سال ۴۴۷ وارد بغداد شد و از خلیفه وقت لقب سلطان دریافت نمود و بازوی نظامی خلافت عباسی گردید. سپس جانشین او الب ارسلان، آذربایجان، شمال بین النهرین و سوریه را تصرف کرد و سپس بر امپراتور بیزانس غلبه نمود و راه نفوذ سلجوقیان به آناتولی گشوده شد. سپس ملک شاه پسر او، نظام الملک را که یکی از فرهیختگان ایرانی بود و سیاستمداری بزرگ و توانا و نماینده طبقهٔ حاکم ایرانی و مشاور پدرش به شمار می آمد، به وزارت خود برگزید.
ارکان امپراتوری سلجوقی علیرغم شکوه و جلال ظاهریش، سست و رو به نابودی بود. این قوم صحرانشین فاقد مفهوم ملت و حکومت بودند و سرزمین های مفتوحه را ملک شخصی خانوادهٔ خان می پنداشتند.
تا زمان مرگ سنجر در سال ۵۵۲ سلطنت سلجوقیان، در خراسان و ماوراءالنهر ادامه یافت. این مناطق بعداً تحت سلطهٔ یک سلسلهٔ ترک نژاد دیگر یعنی خوارزمشاهیان قرار گرفت. تا این که این سلسله در مقابل تهاجم مغولان در سال ۶۱۶ از پای درآمد.
دورهٔ سلجوقی یکی از ادوار خلاقه جهان اسلام است. در این دوره در همهٔ زمینه های هنری پیشرفت هایی باشکوه صورت گرفت که از نظر سبک تفاوت های منطقه ای وجود داشت. در زمینهٔ معماری عناصر رنگی وارد شد و از آجر برای تزئین بهره گرفته شد. سبک چهره های جانوری ادامهٔ هنر ساسانی بود. پیکره های انسانی گاهی به طور مستقل در تزئینات سفالینه ها به کار می رفت و به صورت طاق یا جفت و اغلب درون طرح های هندسی تصویر می شد.
این دوره از نظر پیشرفت ها و تحولات وسیع در کل زمینه های هنری بسیار چشمگیر و برجسته بود.
اوج هنر اسلام در دوره سلجوقی بوده است.
● هنر سلجوقی:
پس از تسلط حاکمان اموی و عباسی بر ایران نقاشی دچار نوعی تناقض گردید، حاکمان اموی و عباسی به استناد اینکه تصویر سازی در اسلام حرام است از رشد نقاشی در میان مردم جلوگیری کرده و برای هنرمندان ممانعت هایی بوجود آورده اند. در حالی که در کاخهای خود از نقاشی و حتی تصویر انسان استفاده می کردند و در حقیقت آنها به نوعی نقاشی را به انحصار خود در آوردند. نمونه هایی در کاخ سلجوق خاقانی از عهد عباسیان بدست آمده، این نکته کاملا آشکار در این نقاشی از رنگهای ساده استفاده شده است و به سبک نقاشی مانویان (آیین مانی ) در پیرامون طرح اصلی خطوط تیره رنگ بکار رفته است.
قدیمی ترین اثری که در ایران بدست آمده دیواره نگاری است از قرن دو هجری که این نقاشی خصوصبات کاخ های عباسی دیده می شود.
● خوشنویسی و تذهیب عهد سلجوقی:
خطی که در ابتدا قرآن مجید به آن نوشته می شد خط کوفی بود از این رو تا چندی همین خط برای کتابت نیز مورد استفاده قرار می گرفت. خوشنویسی یکی از ارکان اصلی کتاب آرائی بشمار می آید. در قرن های اولیه هجری کتابهایی بجز قرآن مجید و کتابهای مذهبی رونویسی و نگاشته نمی شد، اما رفته رفته از حدود قرن دوم هجری به بعد با ترجمه آثار یونانی، سریانی و هندی نیز با پیدایش آثار دانشمندان و متفکران اسلامی رونویسی و نگارش کتابهای مختلف رایج گردید.
خطی که در قرن اولیه هجری در ایران به آن می نوشتند خط عربی بوده که به دو شیوه رایج بود یکی خط کوفی که حروفش قوس دار است. رشد خوشنویسی خط کوفی ایرانی به شدتی پیش می رود که در عهد سلجوقی به شیوایی خاصی می رسد، در همین عصر هم شاهد تذهیب در لابه لای حروف خطوط و سطرها نیز هستیم. شکلهایی که در تذهیب استفاده می شود بیشتر شامل نقشهای گیاهی و بخصوص نقش معروف اسلیمی است.
● جلد سازی در عهد سلجوقی:
جلد کتاب در عین اینکه حافظ اوراق کتاب بوده با منقوش ساختن آن ارزش گذاری بر کتاب بیشتر جلوه می کند. برای جلد کتاب بیشتر از چرم استفاده می شده، زیرا چرم همخاصیت شکل پذیری دارد و هم با دوام است. غالبا روی قسمت های مختلف جلد کتاب کار می کردند. یعنی پوشش بیرونی جلد ( پشت جلد – پوشش داخلی جلد – آستر – و عطف جلد و گاهی نیز روی زبانه جلد که روی جلد تا می شده است ) نقش اندازی برجلد کتابها به شکل های گوناگون انجام می شده است. ولی در همه شیوه ها باید که چرم پشت جلد را تحت فشار قرار داد تا شکل مورد نظر را بدست بیاورد. وقتی چرم شکل می گرفت شیارهای خالی را با طلا کاری پر می کردند.
در قسمت داخلی یا آستر جلد برای نقش اندازی از طرحهایی که بر روی کاغذ یا چرم بریده شده بود استفاده می کردند. ولی روی عطف کتاب هم به همان شیوه پشت جلد کار می کردند. بطور عمده ما با دو نوع جلد سازی چرمی روبرو هستیم.
● یکی شیوه جلد سوخته و دیگری جلد ضربی :
در شیوه ضربی جلد چرمی خام را تحت فشار ضربات وا می داشتند تا نقش های برجسته دست بیاید و در شیوه جلد سوخته جلد چرمی خام را با داغ کردن نقش دلخواه که بر بروی فلز کنده بود و با استفاده از فشار آن بر جلد به نقش برجسته دست می یافتند.
نقش هایی که از پشت جلدهای قرن های اولیه هجری بدست آمده بیشتر تحت تاثیر جلد سازی قبطی (مصرعلیا) و همین شیوه که تا عهد سلجوقی نیز ادامه می یابد. نقوشی که در این جلدها بکار رفته است، نقش های هندسی هستند.