مقاله بررسی جایگاه ایران در بازار جهانی نفت

این مقاله به تحلیل و بررسی جایگاه ایران در بازار جهانی نفت، ذخایر، تولید، صادرات و سیاست های کلان بخش نفت و گاز می پردازد و راهکارهایی برای ارتقای جایگاه کشور در بازار انرژی جهانی ارائه می دهد.

مقدمه

در این مقاله، تلاش شده تا با استفاده از داده ها و اطلاعات موجود، جایگاه ایران در بازار جهانی نفت به طور جامع تحلیل و تبیین گردد. علاوه بر این، موازنه میان رویکردهای درون گرایی و برون گرایی در سیاست گذاری ها و مدیریت صنعت نفت و گاز کشور مورد بررسی دقیق قرار خواهد گرفت و پیامدهای آن به طور کامل مطالعه می شود. در پایان، راهکارهایی برای ایجاد توازن جدید میان این دو رویکرد با در نظر گرفتن منافع ملی کشور در بخش نفت و گاز ارائه خواهد شد.

مقاله از دو بخش اصلی تشکیل شده است. بخش نخست به بررسی وضعیت کنونی بخش نفت در ایران اختصاص دارد. در این قسمت، ابتدا توانمندی ها و امکانات کشور در حوزه انرژی تحلیل می شود و سپس اهداف سیاست های کنونی و آینده نگرانه بخش انرژی مورد ارزیابی قرار می گیرد. همچنین، اقدامات انجام شده در راستای تحقق این سیاست ها نیز بررسی خواهد شد. در نهایت، این بخش تصویری شفاف از جایگاه ایران در صنعت نفت جهانی به دست خواهد داد.

بخش دوم، به تحلیل ابعاد درون گرایی و برون گرایی در سیاست گذاری ها و مدیریت بخش نفت و گاز کشور می پردازد. در این قسمت، با ارائه الگویی نوین برای توازن میان این دو رویکرد، راه های ارتقای جایگاه ایران در بازار انرژی جهانی مورد بررسی و تبیین قرار خواهد گرفت.

جایگاه ایران در بازار نفت جهان

در این بخش، تحلیلی جامع از ابعاد مختلف صنعت نفت و گاز ایران ارائه می شود تا جایگاه کشور در بازار جهانی انرژی به طور دقیق تر مشخص گردد. در این راستا، موضوعاتی نظیر ذخایر انرژی، ظرفیت های تولید، میزان مصرف و روندهای حاکم بر این بخش ها مورد بررسی قرار می گیرند.

در بخش دیگر، اهداف و سیاست های کلان بخش انرژی کشور و اقدامات انجام شده در راستای تحقق این اهداف مورد توجه قرار خواهد گرفت. در نهایت، مجموعه مطالب این بخش، تصویری شفاف از صنعت نفت و گاز ایران و موقعیت آن در سطح جهانی به نمایش خواهد گذاشت.

ذخایر نفت وگاز

جداول ۱-۱ و ۲-۱، وضعیت ذخایر نفت و گاز ایران را در ابتدای سال ۱۳۸۲ نشان می دهند. در این دو جدول، ذخایر انرژی قابل استحصال ایران به تفکیک نفت، میعانات گازی و گاز طبیعی در مناطق خشکی و دریایی آورده شده است. جدول ۱-۱ نشان می دهد که بازیافت اولیه نفت در مناطق خشکی و دریایی ایران برابر با ۱۵۵ میلیارد بشکه و بازیافت ثانویه معادل ۳۲٫۵۷ میلیارد بشکه است که مجموعاً به ۱۸۷٫۵۷ میلیارد بشکه می رسد. البته این مقدار ۱۸۷٫۵۷ میلیارد بشکه به صورت برآوردی و تخمینی محاسبه شده است.

به عبارت دیگر، با توجه به ساختار طبیعی مخازن و با استفاده از روش های افزایش بازیافت، می توان چنین حجمی از «نفت در جای اولیه» را استخراج کرد. این بدان معناست که رقم ۱۸۷٫۵۷ میلیارد بشکه، حداکثر میزان نفتی است که طبق اطلاعات کنونی از مخازن و با بهره گیری از روش های ازدیاد بازیافت قابل برداشت است. بنابراین، برای محاسبه ذخیره قابل استحصال نفت، باید میزان نفتی که تاکنون از مخازن برداشت شده است از این مقدار کسر گردد.

همان طور که در جدول ۱-۱ مشاهده می شود، تا پایان سال ۱۳۸۱ مجموعاً ۵۶٫۷۷ میلیارد بشکه نفت و میعانات گازی از مخازن ایران استخراج شده است. بر اساس این آمار، ۱۳۰٫۸۰ میلیارد بشکه نفت قابل استحصال در دسترس است. با توجه به اینکه ذخیره نفت در جای اولیه کشور، طبق آمار رسمی شرکت ملی نفت ایران، معادل ۵۶۱ میلیارد بشکه گزارش شده است، می توان با تقسیم این مقدار بر کل نفت قابل برداشت کشور (۱۸۷ میلیارد بشکه)، ضریب بازیافت نفت را محاسبه کرد.

با انجام این محاسبه، ضریب بازیافت به مقدار ۳۳ درصد بدست می آید که با توجه به تجارب گذشته ایران، ممکن است خوش بینانه به نظر برسد. به همین دلیل، می توان گفت که ذخایر نفت قابل استحصال کشور نیز بر اساس پیش بینی های خوش بینانه اعلام شده است.

طبق جدول ۲-۱، ذخایر گاز طبیعی شناخته شده ایران در ابتدای سال ۱۳۸۲ معادل ۲۸٫۸۶ تریلیون متر مکعب بوده است. از این مقدار، تا پایان سال ۱۳۸۱، ۲٫۱۱ تریلیون متر مکعب استخراج شده و ۲۶٫۷۵ تریلیون متر مکعب آن باقی مانده است.

ایران با داشتن این حجم عظیم از ذخایر نفت و گاز، در سطح جهانی مقام دوم را هم در تولید نفت و هم در تولید گاز به خود اختصاص داده و از این نظر در موقعیت بی نظیری قرار دارد. اگر مجموع ذخایر نفت و گاز ایران را بر مبنای انرژی حرارتی هر بشکه نفت خام محاسبه کنیم، حجم ذخایر هیدروکربوری کشور به ۲۹۷ میلیارد بشکه می رسد.

در صورتی که برای هر بشکه نفت ۱۵ دلار، برای هر بشکه میعانات گازی ۲۰ دلار و برای هر متر مکعب گاز طبیعی ۴ سنت در نظر بگیریم، ارزش ثروت ملی ایران از این منابع به ۳,۲۴۰ میلیارد دلار خواهد رسید.

تولید و صادرات نفت

در ابتدای سال ۱۳۸۳، تولید نفت ایران در محدوده ای بین ۶/۳ تا ۲/۴ میلیون بشکه در روز قرار داشت. در آن سال، ایران پس از عربستان، آمریکا و روسیه در رتبه چهارم تولیدکنندگان نفت جهان قرار گرفت. لازم به ذکر است که ایران به مدت چندین سال مقام دوم تولید نفت در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) را پس از عربستان در اختیار داشته است. همچنین در زمینه تولید گاز طبیعی، میزان تولید ایران در سال ۱۳۸۳ به حدود ۱۲۰ میلیارد متر مکعب رسید که از این مقدار، ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز سوزانده شد و باقی مانده برای تزریق به چاه های نفت، مصارف داخلی و صادرات استفاده شد. ایران در پایان سال ۱۳۸۲، در رتبه چهارم تولید گاز طبیعی جهان قرار داشت و پس از روسیه، آمریکا و کانادا قرار گرفت.

صادرات گاز طبیعی ایران از سال ۲۰۰۱ به ترکیه آغاز شد، هرچند که این فرآیند با فراز و نشیب هایی همراه بود که عمدتاً به دلیل عدم اجرای تعهدات از سوی ترکیه بود. در شرایطی که بهای نفت از سال ۲۰۰۳ به بعد روند صعودی به خود گرفت، بهای گاز طبیعی در ایران کاهش یافته بود. وزیر نفت در نخستین همایش بین المللی صادرات گاز که در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۳ در تهران برگزار شد، نگرانی خود را از روند کاهش قیمت گاز صادراتی ابراز کرده و اظهار داشت که در چنین شرایطی ممکن است پروژه های صادرات گاز با مشکلات مالی مواجه شوند. وی افزود که برای اطمینان از انتقال گاز مورد نیاز از منابع تولید به مناطق مصرف، باید تا سال ۲۰۲۰ حدود ۳۰۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری در کشور انجام شود.

ایران در حال بررسی و مذاکره بر سر پروژه های صادرات گاز به کشورهای هند، پاکستان، ارمنستان، نخجوان و اروپا است. همچنین توافقاتی نیز برای صادرات گاز به امارات و کویت به پیشرفت های چشمگیری رسیده است. در راستای این طرح ها، ۲۰ درصد از ظرفیت تولید گاز ایران برای صادرات اختصاص یافته است. میدان گازی پارس جنوبی، به عنوان بزرگ ترین و مهم ترین مرکز تولید گاز کشور، مورد توجه ویژه قرار دارد.

مراحل توسعه میدان گازی پارس جنوبی به ۲۶ فاز تقسیم شده است. پس از تکمیل این پروژه، تولید روزانه ۸۰۰ میلیون متر مکعب گاز طبیعی و ۷۵۰ هزار بشکه میعانات گازی امکان پذیر خواهد شد. تا پایان سال ۱۳۸۲، قرارداد توسعه ۱۰ فاز این میدان امضا شد و تا پایان سال ۱۳۸۳، ۵ فاز این میدان به بهره برداری رسید و روزانه ۱۲۵ میلیون متر مکعب گاز و ۲۰۰ هزار بشکه میعانات گازی تولید شد. کارشناسان تخمین زده اند که هر فاز از این میدان به طور متوسط سالانه ۵/۱ میلیارد دلار درآمد برای کشور به ارمغان خواهد آورد.

در سال های اخیر، ایران توجه ویژه ای به افزایش تولید محصولات پتروشیمی معطوف کرده و دستاوردهای قابل توجهی در این زمینه داشته است. تولیدات پتروشیمی ایران در پایان سال ۱۳۸۲ به ۱۴ میلیون تن رسید که از این مقدار، ۷/۴ میلیون تن به خارج از کشور صادر شد. در نتیجه، ایران در آن سال یک درصد از صادرات جهانی محصولات پتروشیمی و ۹ درصد از صادرات خاورمیانه را به خود اختصاص داد.

فهرست مطالب

مقدمه
بخش اول
جایگاه ایران در بازار نفت جهان
ذخایر نفت وگاز
تولید وصادرات
مصرف
سرمایه گذاری
وضعیت مخازن نفت و گاز
ظرفیت ترانزیت انرژی
اهداف و سیاستهای بخش نفت و گاز کشور
صنعت نفت و گاز در برنامه های توسعه
درون نگری در تولید نفت
۳- درون نگری در مصرف نفت
تقویت دیپلماسی نفتی
توجه به شرایط در حال تحول بازار جهانی نفت
تغییر نگرش به مقوله جذب سرمایه های خارجی
پی نوشتها