سرشت حق جوی انسان
ادله ای بر فطرت خداجو ی انسان
پرسش:
کدام یک از آیات قرآن کریم بیانگر فطرت خدا جوی انسان است ؟ آیا دلیل دیگری هم براین امر وجود دارد؟
منبع پاسخ: پایگاه حوزه6886، 6886
پاسخ:
فطرت چیست
فطرت واژهای عربی از ماده (ف، ط، ر) است . “فطر” در عربی به معنی شکافتن وآفریدن ابتدائی و بدون سابقه، آمده است[i].و در قرآن به هر دو معنیبه کار رفته است[ii]
فطرت بر وزن فعله برای بیان حالت فعل و به معنی سرشت، طبیعت و خلقتخاص است[iii]فطرت و فطریات اصطلاحهای متعددی دارد اما آنچه منظور این مقالهاست، نحوه خاص آفرینش انسان است:”انسان فطرت دارد” به این معنی است که انسان مانندلوح سفید یا خمیر شکل یافتهای، به دنیا نمیآید بلکه از آغاز بینشها و گرایشهایخدادادی خاصی را به همراه دارد که انتخابها و افعال او را در طول زندگی جهت میدهدومنظور از “فطری بودن توحید” این است که انسان نسبت به تعالیم انبیاء، لااقتضاء وخنثی نیست ،بلکه در سرشت انسان، فطرت و تقاضایی است که بعثت انبیا پاسخگوی آن استوپیامبران الهی چیزی را عرضه داشتهاند که بشر طبق سرشت خود در جست و جوی آن است[iv].
درآیاتی از قرآن و روایاتزیادی به فطرت خداجوی انسان اشاره شده است:
الف – آیه فطرت” فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفًا فِطْرَتَ اللّهِ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ اَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ ، پس روی خویش رابسوی دین یکتاپرستی فرا دار، در حالی که از همه کیشها روی برتافته و حقگرای باشی،به همان فطرتی که خدا مردم را بر آن آفریده است ، آفرینش خدای ، فطرت توحید، رادگرگونی نیست، این است دین راست و استوار، ولی بیشتر مردم نمیدانند.”[v]
در این آیه، فطرت خداجوی بشر و بعضی از ویژگیهای آن بیان شده است ، طبق این آیه،یکتاپرستی و خداجوئی جزء آفرینش انسانها است ، و طبیعت انسان اقتضا میکند تا دربرابر مبداء غیبی که ایجاد، بقا و سعادت او را به دست دارد، خضوع کند و شوون زندگیشرا با قوانین واقعی جاری در عالم هستی، هماهنگ نماید ، دین فطری که مورد تاکید قرآنو سایر کتب آسمانی است، همان خضوع و همین هماهنگی است[vi]. هم چنین طبقاین آیه، همراهی و ملازمت انسان با آفرینش و خلقت خود، همان آفرینشی که خداوندهمه انسانها را بر آن نوع آفریده است، با توجه کامل به دین، مساوی و برابر است[vii] دینی که خداوند توجه به آن را از ما میخواهد، تشریع مبتنی برتکوین است.
ب – آیه میثاق” وَ اِذْ اَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرّیَّتَهُمْ وَ اَشْهَدَهُمْ عَلی اَنْفُسِهِمْ اَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا اَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَهِ اِنّا کُنّا عَنْ هذا غافِلین× اَوْ تَقُولُوا اِنَّما اَشْرَکَ آباوُنا مِنْ قَبْلُ وَ کُنّا ذُرّیَّهً مِنْ بَعْدِهِمْ اَ فَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُون،و [یاد کن] آنگاه که پروردگار تو از فرزندان آدم، از پشتهای ایشان، فرزندانشانرا گرفت و آنان را بر خودشان گواه کرد: [گفت:] آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند:چرا، گواه شدیم: [و این گواهی را گرفتیم] تا روز رستاخیز نگویید که ما از آن بیخبربودیم .
یا نگویید که پدران ما از پیش شرک آوردند و ما فرزندانی از پس آنان بودیم،آیا ما را به سزای آن چه کجروان و تبهکاران ، کافران ، کردند، هلاک میکنی؟!”[viii]
ظاهر آیه این است که خداوند برای اتمام حجت بر انسانها، از آنها برربوبیت خویش عهد و میثاقی گرفته است، تا کافران در قیامت، هیچ عذر و بهانهاینداشته باشند . با توجه به روایات امامان معصوم(ع) ذیل اینآیه، میتوانیم آن را همسو با آیه فطرت و دلیل بر سرشت خدا جوئی انسان قرار دهیم.زراره، راوی معروف، روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام نقل کرده است که این آیهرا به قرار دادن معرفت در قلبهای بنی آدم تفسیر کرده است:” قال ثبت المعرفهفی قلوبهم ..”[ix]
از سوی دیگر، از امام محمد باقر علیه السلام نیز در تفسیر آیه فطرت چنین نقل شدهاست:”فطرهم علی معرفته انه ربهم …”[x] از این دو روایت استفادهمیشود که مفاد آیه میثاق همان مفاد آیه فطرت است و منظور آیه میثاق از اینتعبیرات، معرفت فطری انسان به خالق خویش است . روایتهای دیگری نیز این نظریه راتایید میکند.[xi]
به جز آیه فطرت و آیه میثاق از آیات متعدد دیگری نیز میتوان بحث فطرت رااستفاده کرد، مانند: 10/ ابراهیم – 25/لقمان – 138/بقره آیات تذکر مانند: 54/مدثر-21/ غاشیه – 55/ذاریات و …. آیات نسیان مانند: 19/حشر و همچنین 65/عنکبوت-33/لقمان – 53/نحل – 177/آل عمران و
ج – در نهج البلاغه آمده است:”لما بدل اکثر خلقه عهد الله الیهم فجهلوا حقه واتخذوا الانداد معه و . . . فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیائه لیستادوهم میثاقفطرته و یذکروهم منسی نعمته…..”[xii](و این هنگامی بود که بیشتر آفریدگان از فطرت خویش بگردیدند و طومار عهد درنوردیدند، و حق او را نشناختند و برابر او خدایانی ساختند و…پس هر چند گاهپیامبرانی فرستاد و به وسیله آنان به بندگان هشدار داد تا حق میثاق الست را بگذارندو نعمت فراموش کرده را بیاد آرند).
از عبارت “لیستادوهم میثاق فطرته” استفاده میشود که کار پیامبران ایجادخداشناسی، و خداجوئی در انسان نیست . آنها نمیخواهند انسان را خداشناس کنند بلکهمیثاق فطری انسان را که از آن غافل شده است، به او یادآوری میکنند و او را به آن چهدر درون دارد، رهنمون میشوند.
د – روایات متعددی نیز از امامان معصوم ( علیهم السلام) درباره مصادیق فطرت الهیبشر نقل شده است ، بعضی روایات فطرت را به معرفت تفسیر کردهاند.[xiii]در بعضی دیگر، توحید مصداق فطرت شمرده شده است.[xiv]
در برخی از فطرت به اسلام تفسیر شده است[xv].هم چنین در روایاتی،نبوت و امامت و در بعضی ولایت و در برخی توحید در خالقیت و در بخشی توحید درربوبیت، در تفسیر فطرت ذکر شده است.[xvi]محتوای کلی این احادیث شریفاین است که وضعیت خاصی که خداوند انسان را بر آن آفرید، توحید یا اسلام و یا…..است، یعنی انسان به گونهای آفریده شده است که با این مسائل بیگانه نیست و اگر درشرایط مساعد قرار گیرد و آن فطرت الهی بالفعل شود، این معارف را مییابد ، البتهمیتوان گفت این روایات هر یک مصداقی از مصادیق فطرت را بیان کردهاند، پس اینموارد با یکدیگر منافاتی نداشته، قابل جمعند، به این معنی که همه این موارد در خلقتانسان نهاده شده است.[xvii]